پسرک از پدر بزرگش پرسید :
پدر بزرگ درباره چه می نویسی؟
پدربزرگ پاسخ داد :
درباره تو پسرم،
اما مهمتر از آنچه می نویسم،
مدادی است که با آن می نویسم.
می خواهم وقتی بزرگ شدی،
تو هم مثل این مداد بشوی !
پسرک با تعجب به مداد نگاه کرد
و چیز خاصی در آن ندید :
اما این هم مثل بقیه مداد هایی است که دیده ام !
پدر بزرگ گفت :
بستگی داره چطور به آن نگاه کنی،
در این مداد پنج صفت هست
که اگر به دستشان بیاوری،
برای تمام عمرت با دنیا به آرامش می رسی :
صفت اول :
می توانی کارهای بزرگ کنی،
اما هرگز نباید فراموش کنی که دستی وجود دارد
که در هر حرکت تو را هدایت می کند.
اسم این دست خداست،
او همیشه باید تو را در مسیر اراده اش حرکت دهد.
صفت دوم :
باید گاهی از آنچه می نویسی دست بکشی
و از مداد تراش استفاده کنی.
این باعث می شود
مداد کمی رنج بکشد اما آخر کار، نوکش تیزتر می شود
( و اثری که از خود به جا می گذارد ظریف تر و باریک تر)
پس بدان که باید رنج هایی را تحمل کنی،
چرا که این رنج باعث می شود انسان بهتری شوی.
صفت سوم :
مداد همیشه اجازه می دهد برای پاک کردن یک اشتباه،
از پاک کن استفاده کنیم.
بدان که تصحیح یک کار خطا، کار بدی نیست،
در واقع برای اینکه خودت را در مسیر درست نگهداری، مهم است.
صفت چهارم :
چوب یا شکل خارجی مداد مهم نیست، زغالی اهمیت دارد که داخل چوب است.
پس همیشه مراقب باش درونت چه خبر است.
و سر انجام
پنجمین صفت مداد :
همیشه اثری از خود به جا می گذارد.
پس بدان هر کار در زندگی ات می کنی،
ردی از تو به جا می گذارد و سعی کن
نسبت به هر کار می کنی،
هشیار باشی و بدانی چه می کنی
صبح یعنی
همه ی شهر پر از بوی خداست.
عابری گفت:
که این مطلق نادیده کجاست؟؟
شاپرک پرزد و آهسته سرود
چشم دل باز کن
این بسته به افکار شماست.
برای درامان ماندن از فتنه ها در آخر الزمان
و برای حفظ ایمان
به قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) پناه ببرید
و به درگاه خداوند بزرگ
دعا نمایید.
دعا یعنی ، دو دست در آسمانها
به پیش قادر حی توانا
دعا یعنی ، خدا را یاد کردن
دعا یعنی، دلت را پاک کردن
پلیدی ها درون خاک ، کردن
دعا یعنی پناه بردن به الله
کمک کردن به آن کس مانده در راه
دعا یعنی نیایش، نه، نمایش
ادامه مطلب....
در فرمان حضرت علی (ع) به مالک اشتر که منشوری است مشتمل بر آداب مملکتداری و شیوه حکمرانی و مدیریت نظام اسلامی، از ابعاد مختلفی که یک حکمران میبایست در قلمرو تحت اداره و فرمانرواییاش عمل نماید، سخن به میان آمده است. ایشان در باره رفتارسیاسی و شیوه سلوک حاکم با مردم و معیارهای انتخاب مشاوران و وزیران و دیگر نیروهای انسانی برای همکاری و مشورت و اداره امور، حتی دوستی و مصاحبت با افراد، نکات ارزندهای را مطرح نموده است.
ابتدا در ویژگیهای شخصی، مالک را بر انجام یا نهی از اموری دستور میدهد، سپس به نحوه ارتباط با مردم و اقشار مختلف اجتماعی، و رعایت معیارها در انتخاب عوامل انسانی میپردازد و هشدارهای لازم را در صفاتی که زمامدار نباید داشته باشد به او میدهد. اصلاح کار مردم، آبادانی شهرها، نبرد با دشمنان، جمعآوری خراج، مسؤولیتهایی است که بر عهده یک کارگزار گذاشته شده است.
در ضرورت خودسازی، نکات زیر را یادآوری کرده است:
خداترسی و اطاعت از او، پیروی واجبات و سنّتهای الهی، ضایع نساختن دستورات الهی، یاری نمودن خدا به تمام وجود، باز داشتن نفس از هواها و آرزوها و سرکشی، اعمال صالح، مهار کردن هوای نفس، اجتناب از محرمات.
آنگاه در اخلاق اجتماعی و روش برخورد با مردم، موارد زیر را توصیه نموده است:
1 مهربانی و دوستی با مردم؛
2 عفو و بخشش بر خطاهای احتمالی آنان؛
3 عدم سختگیری و کیفر دادن مردم؛
4 مهار کردن خشم و خشونت؛
5 عدم تکبر و خودبزرگبینی در رفتار با مردم؛
6 پرهیز از غرور و خودپسندی؛
7 رعایت انصاف با مردم و خویشان و نزدیکان؛.
|162|
8 حقگرایی و عدالتخواهی و مردمگرایی؛
9 عدم تکیهبر خواص به بهای خشم عمومی مردم؛
10 دور ساختن عیبجویان از خود؛
11 پوشانیدن بدیها و زشتیها؛
12 رفع دشمنیها و کینهها؛
13 عدم تصدیق سخنچین؛
14 پیوند با پرهیزکاران و راستگویان؛
15 فضیلت دادن نیکوکار بر بدکار؛
16 نیکوکاری به مردم برای جلب اعتماد آنان؛
17 تخفیف مالیات؛
18 عدم اجبار مردم به کاری که دوست ندارند؛
19 حفظ آداب و سنتهای پسندیده جامعه؛
20 بدعت نگذاشتن آداب زیانآور؛
21 گفتگو و مباحثه با دانشمندان و حکیمان که مایه آبادانی و اصلاح شهرها و برقراری نظم و قانون خواهد بود؛
22 رسیدگی به امور محرومان و مستضعفان جامعه؛
23 فاصله نگرفتن از مردم (حضور در جمع مردم)؛
24 امتیاز ویژه ندادن به خویشان و نزدیکان، و موارد متعدد دیگر ...
اما هشدارهایی نیز در برخی زمینهها داده است. مانند پرهیز از خونریزی ناحق، پرهیز ازخودپسندی و خودستایی، پرهیز از منّتگذاری بر مردم و خلف وعده، پرهیز از شتابزدگی و سستی در کارها، برحذر بودن از امتیازخواهی، و اثرات ناگوار هر کدام از این صفات ناپسند را هم ذکر کرده است.
[36]
به دلیل توجه خاص آن حضرت به محرومان و مستضعفان، در میان اقشار مختلف اجتماعی، بر این قشر تأکید ویژهای نموده و کارگزاران را به رعایت حقوق و حل مشکلات آنها دستور داده است:
"خدا را، خدا را! در خصوص طبقات پایین و محروم جامعه، که هیچ چارهای ندارند (و عبارتند)از زمینگیران، نیازمندان، گرفتاران، دردمندان... پس برای خدا پاسدار حقی باش که خداوند
|163|
برای این طبقه معین فرموده است: بخشی از بیت المال، و بخشی از غلههای زمینهای غنیمتی اسلام را در هر شهری به طبقات پایین اختصاص ده، زیرا برای دورترین مسلمانان همانند نزدیکترین آنان سهمی مساوی وجود دارد و تو مسؤول رعایت آن میباشی. مبادا سرمستی حکومت، تو را از رسیدگی به آنان باز دارد، که هرگز انجام کارهای فراوان و مهم عذری برای ترک مسؤولیتهای کوچکتر نخواهد بود. همواره در فکر مشکلات آنان باش، و از آنان روی برمگردان، به ویژه امور کسانی را از آنان بیشتر رسیدگی کن که از کوچکی به چشم نمیآیند و دیگران آنان را کوچک میشمارند و کمتر به تو دسترسی دارند... در رفع مشکلاتشان به گونهای عمل کن که در پیشگاه خدا عذری داشته باشی، زیرا این گروه در میان رعیت بیشتر از دیگران به عدالت نیازمندند و حق آنان را به گونهای بپرداز که در نزد خدا معذور باشی. از یتیمان خردسال، و پیران سالخورده که راه چارهای ندارند و دست نیازبرنمیدارند، پیوسته دلجویی کن که مسؤولیتی سنگین بر دوش زمامداران است... پس بخشی از وقت خود را به کسانی اختصاص ده که به تو نیاز دارند، تا شخصاً به امور آنان رسیدگی کنی، و در مجلس عمومی با آنان بنشین و در برابر خدایی که تو را آفریده فروتن باش، و سربازان و یاران و نگهبانان خود را از سر ِراهشان دور کن تا سخنگوی آنان بدون اضطراب در سخن گفتن با تو گفتگو کند.">
[37]
2-2-1. مأموران مالی
یکی از دغدغهها و حساسیتهای خاص حضرت علی (ع) نسبت به کارگزاران بیت المال و مأموران جمعآوری خراج و زکات بود که با امور مالی مردم سر و کار داشتند. زیرا در این مسؤولیت، احتمال سختگیری بر مردم برای وصول مالیات، روا داشتن ستم و اجحاف، گاهی نیز خیانت و تخلف در امانت وجود داشت. از اینرو، ایشان در نامههای متعدد، ضمن هشدار به مأموران خود، دستور العمل کلی را در شیوه برخورد با مردم و جمعآوری مالیات بیان نموده و آنان را از رفتار غیر انسانی و دون شأن یک کارگزار اسلامی برحذر داشته است.
از دیدگاه امام (ع)، حاکم اسلامی در قلمرو خود باید مالیات و بیت المال را به گونهای وارسی کند که صلاح مالیاتدهندگان باشد، زیرا بهبودی مالیات و مالیاتدهندگان، عامل اصلاح امور دیگر اقشار جامعه میباشد و تا امور مالیات دهندگان اصلاح نشود کار دیگران نیز سامان نخواهد گرفت زیرا همه مردم نانخور مالیات و مالیاتدهندگانند.
باید تلاش حاکم در آبادانی زمین بیشتر از جمعآوری خراج باشد زیرا خراج جز با آبادانی فراهم نمیگردد، و آن کس که بخواهد خراج را بدون آبادانی مزارع به دست آورد، شهرها را خراب، و بندگان خدا را نابود، و حکومتش جز اندک مدتی دوام نیاورد.
وی سفارش میکند که اگر مردم شکایت کردند از سنگینی مالیات یا دچار شدن به آفات و
|164|
حوادث مختلف، در گرفتن مالیات به میزانی تخفیف ده تا امورشان سامان گیرد. زیرا با این عمل، و مهربانی با مردم و گسترش عدالت در بین آنان، خشنودی آنها حاصل شده واطمینانمردم به سوی زمامدار جلب خواهد شد. آنگاه اگر در آینده کاری پیش آید و به عهده آنها گذاشته شود با شادمانی خواهند پذیرفت، زیرا عمران و آبادی، قدرت تحمل مردم را زیاد میکند.
[38]
در نامه پنجاه و یکم که به کارگزاران بیت المال نوشته شده، در اخلاق اجتماعی آنان، موارد زیرا را توصیه نموده است:
1 رعایت انصاف در روابط با مردم؛
2 شکیبایی در برآورده ساختن نیازهای آنان؛
3 محروم ننمودن مردم از خواستههای مشروع؛
4 عدم فروش اموال مردم برای گرفتن مالیات؛
5 عدم توسل به خشونت و شکنجه برای وصول مالیات؛
6 دستدرازی نکردن به اموال مردم؛
7 پند و اندرز به نفس (خودسازی)؛
8 خوشرفتاری با سپاهیان؛
9 کمک به مردم فرودست؛
10 تقویت دین خدا؛
11 انجام واجبات الهی.
در نامهای دیگر، مواردی از اخلاق کارگزاران مالیاتی را به دارندگان این مسؤولیت یادآوری نموده است. در این نامه تصریح شده که یک مأمور امور مالی باید:
1 قول او با عملش تطابق داشته باشد، یعنی آشکار و پنهانش و گفتار و کردارش در تضادنباشد.
2 امانت الهی را بپردازد؛
3 عبادت را خالصانه انجام دهد؛
4 با مردم تندخو نباشد؛
5 به مردم دروغ نگوید؛.
7 به حقوق مردم وفادار باشد؛
8 امانتدار باشد.
[39]|165|
این همه تأکید بر رعایت حقوق مردم بدان سبب است که از دیدگاه ایشان "مردم برادران دینی، و یاریدهندگان در استخراج حقوق الهی میباشند.">
[40] وی سپس مأموران مالیاتی را به ادای وظیفه خود و عقوبت سنگین تخلف در امانت در پیشگاه خداوند توجه میدهد که مبادا از استیفای حقوق محرومان جامعه دریغ ورزند:
"بدان! برای تو در این زکاتی که جمع میکنی سهمی معیّن، و حقی روشن است و شریکانی از مستمندان و ضعیفان داری، همان گونه که ما حق تو را میدهیم، تو هم باید نسبت به حقوق آنان وفادار باشی، اگر چنین نکنی در روز رستاخیز بیش از همه دشمن داری، و وای بر کسی که در پیشگاه خدا، فقرا و مساکین، و درخواستکنندگان و آنان که از حقشان محرومند، و بدهکاران و ورشکستگان و در راه ماندگان، دشمن او باشند و از او شکایت کنند...">
[41]
از توصیههای مهم حضرت به متصدیان جمعآوری زکات و خراج، مهربانی و مدارا نمودن با مردم است که نشان میدهد ایشان در کارهای کوچک و بزرگ، پنهان و آشکار، عدل و درستی و انصاف را در نظر داشت و در پی اقامه حق در جامعه و رفاه حال و امنیت عمومی مردم بود. او هنگام اعزام مأمور جمعآوری مالیات، دستورالعملی بدین شرح در اختیار وی قرار میداد:
"با ترس از خدایی که یکتاست و همتایی ندارد حرکت کن. در سر ِراه، هیچ مسلمانی را نترسان،
|166|
یا با زور از زمین او نگذر، و افزونتر از حقوق الهی از او مگیر. هرگاه به آبادی رسیدی، در کنار آب فرود آی، و وارد خانه کسی مشو، سپس با آرامش و وقار به سوی آنان حرکت کن، تا در میانشان قرارگیری، به آنها سلام کن، و در سلام و تعارف و مهربانی کوتاهی نکن... آنگاه که وارد شدی مانند اشخاص سلطهگر و سختگیر رفتار نکن، حیوانی را رم مده و هراسانمکن، و دامدار را مرنجان. حیوانات را به دو دسته تقسیم کن و صاحبش را اجازه ده که خود انتخاب کند. پس از انتخاب اعتراض نکن. سپس باقیمانده را به دو دسته تقسیم کن و صاحبش را اجازه ده که خود انتخاب کند و بر انتخاب او خرده مگیر، به همین گونه رفتار کن تا باقیمانده، حق خداوند باشد. اگر دامدار از این تقسیم و انتخاب پشیمان است و از تو درخواست گزینش دوباره دارد، همراهی کن...".
[42]
3-2-1. فرماندهان نظامی
امام علی (ع) در اخلاق فرماندهی و مسؤولیتهای فرماندهان نظامی نیز نکاتی را متذکر شده تا به ظلم و ستم و قدرتطلبی آلوده نگردند و در نتیجه عدالت اجتماعی مورد نظر او از سوی این نیروها مخدوش نگردد. نظامیان به دلیل اینکه از قوه قهریه برخوردارند و وظیفه پاسداری از مرزهای کشور و تأمین امنیت مردم را بر عهده دارند، هم مسؤولیتشان خطیر است و هم احتمال تجاوز و سرکشی در میان آنها بیشتر میباشد. ضمن آنکه فرماندهان نظامی در برابر نیروهای زیر فرمان خود نیز وظایف و تکالیفی دارند.
از دیدگاه امام (ع)، نیروی نظامی یکی از ارکان مهم حکومت است که موجب برقراری نظم عمومی در جامعه، امنیت مردم، شکوه رهبران و عزت دین خواهد بود. در عهدنامه مالک اشتر، یکی از اقشار اجتماعی را که در رأس همه ذکر میکند نظامیان است. یکی از مسؤولیتهای مهم رهبران را نیز رسیدگی به امور نظامیان ذکر میکند تا آنها با خاطری آسوده از حدود و ثغور جامعه اسلامی دفاع کنند. ایشان در سخنان خود، توصیههای لازم را به فرماندهان نظامی به ویژه در برخورد با مردم و رعایت حقوق آنان، نموده است. از جمله این توصیهها، موارد زیر قابل ذکر است:
1 خدا ترسی،
2 بیمناکی از وسوسههای دنیا،
3 مواظبت بر نفس و خواهشهای آن،
4 کنترل خشم،
[43]
5 عدالت و رفتار با مردم.
|167|
6 عدم ارتکاب به ظلم و ستم،
7 پرهیز از ناپسندیها،
8 وادار ساختن نفس به انجام واجبات الهی،
9 تلاش در امور مردم به حد توان،
[44]
10 آزار نرساندن به مردم،
11 پرهیز از شرارت و تجاوز،
[45]
12 عدم تخطی از حدود خود،
13 عدم یا پافشاری در کاری که از مسؤولیت فرد خارج است.
[46]
در فرمان حضرت علی (ع) به مالک اشتر که منشوری است مشتمل بر آداب مملکتداری و شیوه حکمرانی و مدیریت نظام اسلامی، از ابعاد مختلفی که یک حکمران میبایست در قلمرو تحت اداره و فرمانرواییاش عمل نماید، سخن به میان آمده است. ایشان در باره رفتارسیاسی و شیوه سلوک حاکم با مردم و معیارهای انتخاب مشاوران و وزیران و دیگر نیروهای انسانی برای همکاری و مشورت و اداره امور، حتی دوستی و مصاحبت با افراد، نکات ارزندهای را مطرح نموده است.
ابتدا در ویژگیهای شخصی، مالک را بر انجام یا نهی از اموری دستور میدهد، سپس به نحوه ارتباط با مردم و اقشار مختلف اجتماعی، و رعایت معیارها در انتخاب عوامل انسانی میپردازد و هشدارهای لازم را در صفاتی که زمامدار نباید داشته باشد به او میدهد. اصلاح کار مردم، آبادانی شهرها، نبرد با دشمنان، جمعآوری خراج، مسؤولیتهایی است که بر عهده یک کارگزار گذاشته شده است.
در ضرورت خودسازی، نکات زیر را یادآوری کرده است:
خداترسی و اطاعت از او، پیروی واجبات و سنّتهای الهی، ضایع نساختن دستورات الهی، یاری نمودن خدا به تمام وجود، باز داشتن نفس از هواها و آرزوها و سرکشی، اعمال صالح، مهار کردن هوای نفس، اجتناب از محرمات.
آنگاه در اخلاق اجتماعی و روش برخورد با مردم، موارد زیر را توصیه نموده است:
1 مهربانی و دوستی با مردم؛
2 عفو و بخشش بر خطاهای احتمالی آنان؛
3 عدم سختگیری و کیفر دادن مردم؛
4 مهار کردن خشم و خشونت؛
5 عدم تکبر و خودبزرگبینی در رفتار با مردم؛
6 پرهیز از غرور و خودپسندی؛
7 رعایت انصاف با مردم و خویشان و نزدیکان؛.
|162|
8 حقگرایی و عدالتخواهی و مردمگرایی؛
10 دور ساختن عیبجیان از خود؛
11 پوشانیدن بدیها و زشتیها؛
12 رفع دشمنیها و کینهها؛
13 عدم تصدیق سخنچین؛
14 پیوند با پرهیزکاران و راستگویان؛
15 فضیلت دادن نیکوکار بر بدکار؛
16 نیکوکاری به مردم برای جلب اعتماد آنان؛
17 تخفیف مالیات؛
18 عدم اجبار مردم به کاری که دوست ندارند؛
19 حفظ آداب و سنتهای پسندیده جامعه؛
20 بدعت نگذاشتن آداب زیانآور؛
21 گفتگو و مباحثه با دانشمندان و حکیمان که مایه آبادانی و اصلاح شهرها و برقراری نظم و قانون خواهد بود؛
22 رسیدگی به امور محرومان و مستضعفان جامعه؛
23 فاصله نگرفتن از مردم (حضور در جمع مردم)؛
24 امتیاز ویژه ندادن به خویشان و نزدیکان، و موارد متعدد دیگر ...
اما هشدارهایی نیز در برخی زمینهها داده است. مانند پرهیز از خونریزی ناحق، پرهیز ازخودپسندی و خودستایی، پرهیز از منّتگذاری بر مردم و خلف وعده، پرهیز از شتابزدگی و سستی در کارها، برحذر بودن از امتیازخواهی، و اثرات ناگوار هر کدام از این صفات ناپسند را هم ذکر کرده است.
[36]
به دلیل توجه خاص آن حضرت به محرومان و مستضعفان، در میان اقشار مختلف اجتماعی، بر این قشر تأکید ویژهای نموده و کارگزاران را به رعایت حقوق و حل مشکلات آنها دستور داده است:
"خدا را، خدا را! در خصوص طبقات پایین و محروم جامعه، که هیچ چارهای ندارند (و عبارتند)از زمینگیران، نیازمندان، گرفتاران، دردمندان... پس برای خدا پاسدار حقی باش که خداوند
|163|
برای این طبقه معین فرموده است: بخشی از بیت المال، و بخشی از غلههای زمینهای غنیمتی اسلام را در هر شهری به طبقات پایین اختصاص ده، زیرا برای دورترین مسلمانان همانند نزدیکترین آنان سهمی مساوی وجود دارد و تو مسؤول رعایت آن میباشی. مبادا سرمستی حکومت، تو را از رسیدگی به آنان باز دارد، که هرگز انجام کارهای فراوان و مهم عذری برای ترک مسؤولیتهای کوچکتر نخواهد بود. همواره در فکر مشکلات آنان باش، و از آنان روی برمگردان، به ویژه امور کسانی را از آنان بیشتر رسیدگی کن که از کوچکی به چشم نمیآیند و دیگران آنان را کوچک میشمارند و کمتر به تو دسترسی دارند... در رفع مشکلاتشان به گونهای عمل کن که در پیشگاه خدا عذری داشته باشی، زیرا این گروه در میان رعیت بیشتر از دیگران به عدالت نیازمندند و حق آنان را به گونهای بپرداز که در نزد خدا معذور باشی. از یتیمان خردسال، و پیران سالخورده که راه چارهای ندارند و دست نیازبرنمیدارند، پیوسته دلجویی کن که مسؤولیتی سنگین بر دوش زمامداران است... پس بخشی از وقت خود را به کسانی اختصاص ده که به تو نیاز دارند، تا شخصاً به امور آنان رسیدگی کنی، و در مجلس عمومی با آنان بنشین و در برابر خدایی که تو را آفریده فروتن باش، و سربازان و یاران و نگهبانان خود را از سر ِراهشان دور کن تا سخنگوی آنان بدون اضطراب در سخن گفتن با تو گفتگو کند.">
[37]
2-2-1. مأموران مالی
یکی از دغدغهها و حساسیتهای خاص حضرت علی (ع) نسبت به کارگزاران بیت المال و مأموران جمعآوری خراج و زکات بود که با امور مالی مردم سر و کار داشتند. زیرا در این مسؤولیت، احتمال سختگیری بر مردم برای وصول مالیات، روا داشتن ستم و اجحاف، گاهی نیز خیانت و تخلف در امانت وجود داشت. از اینرو، ایشان در نامههای متعدد، ضمن هشدار به مأموران خود، دستور العمل کلی را در شیوه برخورد با مردم و جمعآوری مالیات بیان نموده و آنان را از رفتار غیر انسانی و دون شأن یک کارگزار اسلامی برحذر داشته است.
از دیدگاه امام (ع)، حاکم اسلامی در قلمرو خود باید مالیات و بیت المال را به گونهای وارسی کند که صلاح مالیاتدهندگان باشد، زیرا بهبودی مالیات و مالیاتدهندگان، عامل اصلاح امور دیگر اقشار جامعه میباشد و تا امور مالیات دهندگان اصلاح نشود کار دیگران نیز سامان نخواهد گرفت زیرا همه مردم نانخور مالیات و مالیاتدهندگانند.
باید تلاش حاکم در آبادانی زمین بیشتر از جمعآوری خراج باشد زیرا خراج جز با آبادانی فراهم نمیگردد، و آن کس که بخواهد خراج را بدون آبادانی مزارع به دست آورد، شهرها را خراب، و بندگان خدا را نابود، و حکومتش جز اندک مدتی دوام نیاورد.
وی سفارش میکند که اگر مردم شکایت کردند از سنگینی مالیات یا دچار شدن به آفات و
|164|
حوادث مختلف، در گرفتن مالیات به میزانی تخفیف ده تا امورشان سامان گیرد. زیرا با این عمل، و مهربانی با مردم و گسترش عدالت در بین آنان، خشنودی آنها حاصل شده واطمینانمردم به سوی زمامدار جلب خواهد شد. آنگاه اگر در آینده کاری پیش آید و به عهده آنها گذاشته شود با شادمانی خواهند پذیرفت، زیرا عمران و آبادی، قدرت تحمل مردم را زیاد میکند.
[38]
در نامه پنجاه و یکم که به کارگزاران بیت المال نوشته شده، در اخلاق اجتماعی آنان، موارد زیرا را توصیه نموده است:
1 رعایت انصاف در روابط با مردم؛
2 شکیبایی در برآورده ساختن نیازهای آنان؛
3 محروم ننمودن مردم از خواستههای مشروع؛
4 عدم فروش اموال مردم برای گرفتن مالیات؛
5 عدم توسل به خشونت و شکنجه برای وصول مالیات؛
6 دستدرازی نکردن به اموال مردم؛
7 پند و اندرز به نفس (خودسازی)؛
8 خوشرفتاری با سپاهیان؛
9 کمک به مردم فرودست؛
10 تقویت دین خدا؛
11 انجام واجبات الهی.
در نامهای دیگر، مواردی از اخلاق کارگزاران مالیاتی را به دارندگان این مسؤولیت یادآوری نموده است. در این نامه تصریح شده که یک مأمور امور مالی باید:
1 قول او با عملش تطابق داشته باشد، یعنی آشکار و پنهانش و گفتار و کردارش در تضادنباشد.
2 امانت الهی را بپردازد؛
3 عبادت را خالصانه انجام دهد؛
4 با مردم تندخو نباشد؛
5 به مردم دروغ نگوید؛.
7 به حقوق مردم وفادار باشد؛
8 امانتدار باشد.
[39]
|165|
این همه تأکید بر رعایت حقوق مردم بدان سبب است که از دیدگاه ایشان "مردم برادران دینی، و یاریدهندگان در استخراج حقوق الهی میباشند.">
[40] وی سپس مأموران مالیاتی را به ادای وظیفه خود و عقوبت سنگین تخلف در امانت در پیشگاه خداوند توجه میدهد که مبادا از استیفای حقوق محرومان جامعه دریغ ورزند:
"بدان! برای تو در این زکاتی که جمع میکنی سهمی معیّن، و حقی روشن است و شریکانی از مستمندان و ضعیفان داری، همان گونه که ما حق تو را میدهیم، تو هم باید نسبت به حقوق آنان وفادار باشی، اگر چنین نکنی در روز رستاخیز بیش از همه دشمن داری، و وای بر کسی که در پیشگاه خدا، فقرا و مساکین، و درخواستکنندگان و آنان که از حقشان محرومند، و بدهکاران و ورشکستگان و در راه ماندگان، دشمن او باشند و از او شکایت کنند...">
[41]
از توصیههای مهم حضرت به متصدیان جمعآوری زکات و خراج، مهربانی و مدارا نمودن با مردم است که نشان میدهد ایشان در کارهای کوچک و بزرگ، پنهان و آشکار، عدل و درستی و انصاف را در نظر داشت و در پی اقامه حق در جامعه و رفاه حال و امنیت عمومی مردم بود. او هنگام اعزام مأمور جمعآوری مالیات، دستورالعملی بدین شرح در اختیار وی قرار میداد:
"با ترس از خدایی که یکتاست و همتایی ندارد حرکت کن. در سر ِراه، هیچ مسلمانی را نترسان،
|166|
یا با زور از زمین او نگذر، و افزونتر از حقوق الهی از او مگیر. هرگاه به آبادی رسیدی، در کنار آب فرود آی، و وارد خانه کسی مشو، سپس با آرامش و وقار به سوی آنان حرکت کن، تا در میانشان قرارگیری، به آنها سلام کن، و در سلام و تعارف و مهربانی کوتاهی نکن... آنگاه که وارد شدی مانند اشخاص سلطهگر و سختگیر رفتار نکن، حیوانی را رم مده و هراسانمکن، و دامدار را مرنجان. حیوانات را به دو دسته تقسیم کن و صاحبش را اجازه ده که خود انتخاب کند. پس از انتخاب اعتراض نکن. سپس باقیمانده را به دو دسته تقسیم کن و صاحبش را اجازه ده که خود انتخاب کند و بر انتخاب او خرده مگیر، به همین گونه رفتار کن تا باقیمانده، حق خداوند باشد. اگر دامدار از این تقسیم و انتخاب پشیمان است و از تو درخواست گزینش دوباره دارد، همراهی کن...".
[42]
3-2-1. فرماندهان نظامی
امام علی (ع) در اخلاق فرماندهی و مسؤولیتهای فرماندهان نظامی نیز نکاتی را متذکر شده تا به ظلم و ستم و قدرتطلبی آلوده نگردند و در نتیجه عدالت اجتماعی مورد نظر او از سوی این نیروها مخدوش نگردد. نظامیان به دلیل اینکه از قوه قهریه برخوردارند و وظیفه پاسداری از مرزهای کشور و تأمین امنیت مردم را بر عهده دارند، هم مسؤولیتشان خطیر است و هم احتمال تجاوز و سرکشی در میان آنها بیشتر میباشد. ضمن آنکه فرماندهان نظامی در برابر نیروهای زیر فرمان خود نیز وظایف و تکالیفی دارند.
از دیدگاه امام (ع)، نیروی نظامی یکی از ارکان مهم حکومت است که موجب برقراری نظم عمومی در جامعه، امنیت مردم، شکوه رهبران و عزت دین خواهد بود. در عهدنامه مالک اشتر، یکی از اقشار اجتماعی را که در رأس همه ذکر میکند نظامیان است. یکی از مسؤولیتهای مهم رهبران را نیز رسیدگی به امور نظامیان ذکر میکند تا آنها با خاطری آسوده از حدود و ثغور جامعه اسلامی دفاع کنند. ایشان در سخنان خود، توصیههای لازم را به فرماندهان نظامی به ویژه در برخورد با مردم و رعایت حقوق آنان، نموده است. از جمله این توصیهها، موارد زیر قابل ذکر است:
1 خدا ترسی،
2 بیمناکی از وسوسههای دنیا،
3 مواظبت بر نفس و خواهشهای آن،
4 کنترل خشم،
[43]
5 عدالت و رفتار با مردم.
|167|
6 عدم ارتکاب به ظلم و ستم،
7 پرهیز از ناپسندیها،
8 وادار ساختن نفس به انجام واجبات الهی،
9 تلاش در امور مردم به حد توان،
[44]
10 آزار نرساندن به مردم،
11 پرهیز از شرارت و تجاوز،
[45]
12 عدم تخطی از حدود خود،
13 عدم یا پافشاری در کاری که از مسؤولیت فرد خارج است.
[46]
ادامه مطلب
امام علی (ع) رهبری بود که آنچه را میگفت بدان پایبند بود و به طور عملی سعی مینمود الگویی از زمامدار عادل و پیشوای حقطلب در مکتب اسلام جلوهگر سازد. دوره کوتاه مدت زمامداری او فرصتی بود تا بتواند اهداف خود را با طراحی اصول مدیریتی تحقق بخشد هرچند مشکلاتی که رخ نمود مانع از عملی شدن برنامههای ایشان گردید.
1-1. معیارهای انتخاب کارگزاران
یکی از عواملی که میتوانست به اهداف حضرت علی (ع) در تحقق جامعه مطلوب خویش کمک نماید، انتخاب کارگزاران شایسته و صالح بود و همان گونه که پیشتر اشاره شد، این امر یکی از اصول مهم مدیریت ایشان به شمار میرفت. با تأمل در سخنان حضرت در نهجالبلاغه مشخص میشود که او در انتخاب کارگزاران حکومت دقت لازم را به عملمیآورده و متناسب با نوع مسؤولیت و وظیفه، ملاک و معیارهایی را در نظر میگرفته است. سپس به کارگزاران عالیرتبه خود نیز معیارهای لازم را در انتخاب عناصر تحت امر، توصیه مینموده است.
امام علی (ع)، کارگزاران خود را در مسؤولیتهای مختلف سیاسی، نظامی، مالی، اداری، قضایی و ... بر اساس شاخصههایی متناسب با سِ مَت آنان انتخاب میکرد. علاوه بر معیارهای عمومی و مشترک در جنبههای عقیدتی و اخلاق فردی مانند عقیده به اسلام، ایمان، تقوا، حُسن سابقه و این قبیل ویژگیها، معیارها و شاخصههای دیگری را در انتخاب کارگزاران رعایت میکرد تا با ایجاد نظام مدیریتی کارآمد و شایسته، امور مردم به بهترین شکل انجام شده و عدالت اجتماعی تحقق یابد. بدین صورت، ایشان دینداری و تعهد را بافضیلتگرایی و شایستهسالاری توأم نمود و کوشش کرد تا حکومت دینی در خدمت مردم را مستقر سازد.
حضرت در نامهای به محمد بنابیبکر که به سبب عزل شدنش از حکومت مصر دلگیر شده بود دلایل عزل او و انتخاب مالک اشتر را به جای وی بیان نموده است. او در بیان ویژگیهای مالک میفرماید:
"اِنَّ الرَّجُلَ الَّذی کُنْتُ وَلَّیْتُهُ اَمْرَمِصْرَ کانَ رَجُلاً لَنا ناصِحاً وَ عَلی عَدُوِّنا شَدیداً ناقِماً؛
[13] همانا مردی را که فرماندار مصر قرار داده بودم نسبت به ما خیرخواه و به دشمنان ما سختگیر و درهم کوبنده بود.">
در این نامه، موارد زیر از جمله معیارهای انتخاب مالک برای مسؤولیت فرمانداری
|154|
مصر، ذکر شده است:
1- خیرخواهی نسبت به رهبر و امام جامعه،
2- صلابت و قدرت مقابله در برابر دشمن و عدم مسامحه و سازش با مخالفان،
3- توانایی لازم برای انجام مسؤولیت.
در بیان ویژگیهای محمد بنابیبکر نیز معیارهایی مانند خیرخواهی، تلاش و کوشش، شجاعت و توانایی، قدرت دفاع و پاسداری را نام برده است.
[14] در نامهای دیگر به مردم مصر، آنگاه که مالک اشتر را به سوی آنها اعزام مینماید، او را با ویژگیهایی توصیف نموده و همان موارد را از معیارهای انتخاب وی برای وظیفه ولایتداری برشمرده است از جمله:
1- محافظت و حراست از مسؤولیت (تعهد و احساس مسؤولیت)،
2- کوشا و فعال بودن،
3- شجاعت و نترسیدن از دشمن،
4- صلابت و شجاعت بر بدکاران،
5- قاطعیت و بُرّندگی در امور،
6- اطاعت از رهبری و امام جامعه،
7- خیرخواه مردم بودن،
8- بر معیار حق عمل نمودن (حقگرایی)،
9- برخورداری از تدبیر و قدرت حل مشکلات.
"... من بندهای از بندگان خدا را به سوی شما فرستادم که در روزهای وحشت نمیخوابد و در لحظههای ترس از دشمن روی نمیگرداند، بر بدکاران از شعلههای آتش تندتر است، او مالک پسر حارث مَذحِجی است. آنجا که با حق است، سخن او را بشنوید، و از او اطاعت کنید، او شمشیری از شمشیرهای خداست که نه تیزی آن کُند میشود، و نه ضربت آن بیاثر است. اگر شما را فرمان کوچ کردن داد، کوچ کنید و اگر گفت بایستید، بایستید، که او در پیشروی وعقبنشینی و حمله، بدون فرمان من اقدام نمیکند. مردم مصر، من شما را بر خود برگزیدم که او را برای شما فرستادم، زیرا او را خیرخواه شما دیدم، و سرسختی او را در برابر دشمنانتان پسندیدم.">
[15]
امام (ع) در سخنی اشاره میکند که قصد داشته هاشم بنعتبه را برای فرمانداری مصر انتخاب نماید. در بیان علت این انتخاب، به دو ویژگی مهم او اشاره میکند که برای اداره ایالت مهمی مانند مصر که مورد طمع معاویه و در معرض تهاجم سپاهیان او قرار داشت، مؤثر بود:
1- مقاومت و پایداری در برابر دشمن.
|155|
2- شدت و صلابت بر دشمن به گونهای که فرصت تاخت و تاز نیابد.
[16]
در عهدنامه حضرت به مالک اشتر از کارگزاران برجسته حکومت، معیارهایی در انتخاب مشاوران و وزیران و دیگر نیروهای انسانی ذکر شده که اهتمام و حساسیت ایشان را در تعیین کارگزاران حکومت و شایستگی و سلامت آنان نشان میدهد. از دیدگاه او، مشاوران نباید بخیل، ترسو و حریص باشند. زیرا فرد بخیل، زمامدار را از نیکوکاری باز میدارد و ازتنگدستی میترساند. فرد ترسو در انجام کارها، روحیه زمامدار را سست میکند و فرد حریص، حرص را در نظرها زینت میدهد. چون ریشه همه این خصلتها، بدگمانی به خداوند است، این افراد از جنبه اعتقادی نیز ضعیف بوده و ویژگی لازم را برای مشورت ندارند. اما وزیران، نباید سوء سابقه داشته و قبلاً در خدمت بدکاران و حکام ستمگر بوده باشند، بلکه باید از افراد خوشنام، دارای قدرت تفکر و رأی، صراحت بیان در حقگویی، و کسانی که ستمکاران را یاری نکرده باشند، انتخاب گردند.
[17]
"بدترین وزیران تو، کسی است که پیش از تو وزیر بدکاران بوده، و در گناهان آنان شرکت داشته، پس مبادا چنین افرادی محرم راز تو باشند، زیرا که آنان یاوران گناهکاران ویاریدهندگان ستمکارانند. تو باید جانشینانی بهتر از آنان داشته باشی که قدرت فکری امثال آنها را داشته، اما گناهان و کردار زشت آنها را نداشته باشند. کسانی که ستمکاری را بر ستمی یاری نکرده، و گناهکاری را در گناهی کمک نرسانده باشند. هزینه این گونه از افراد بر تو سبکتر، و یاریشان بهتر، و مهربانیشان بیشتر، و دوستی آنان با غیر تو کمتر است. آنان را از خواص، و دوستان نزدیک و رازداران خود قرار ده، سپس از میان آنان، افرادی را که در حقگویی از همه صریحترند، و در آنچه را که خدا برای دوستانش نمیپسندد تو را مددکار نباشند انتخاب کن، چه خوشایند تو باشد یا ناخوشایند.">
[18]
امام (ع)، افراد عاقل، دانشمند، باتجربه و محتاط را بهترین کسان برای مشورت میداند:
"خَیْرُ مَنْ شاوَرْتَ ذوی النُّهی وَ الْع ِلْمِوَ اوُلوُا التَّجارِبِوَ الْحَزْم.">
[19]
معیار دیگری را که در انتخاب مشاور ذکر کرده، "خداترسی" است:
"شاوِرْ فی اُموُرِکَ الَّذینَ یَخْشَوْنَ اللَّهَ تَرْشُدْ؛
[20]
با افرادی که از خدا میترسند مشورت کن تا به حقیقت برسی.">
از مشاوره با فرد نادان پرهیز داده زیرا رأی او انسان را به هلاکت میکشد:
"رأیُ الْجاهِل ِیُرْدی.">
[21]
اصولاً آن حضرت، مشورت کردن را پشتیبان نیکویی
[22] میداند که زمامداران و کارگزاران یک نظام بینیاز از آن نیستند زیرا با این عمل در عقول دیگران شریک میشوند و
|156|
از استبداد رأی که موجب هلاکت است پرهیز میکنند.
[23]
حضرت در باره کارمندان دولت سفارش مینماید پس از اینکه مورد آزمایش قرار گرفتند به کار گماشته شوند و در انتصاب آنان حتماً با صاحب نظران مشورت شود. وی توصیه مینماید که کارمندان دولت با ویژگیهای زیر انتخاب شوند:
1- با تجربه باشند،
2- با حیا باشند،
3- از خاندانهای اصیل و باتقوا باشند که در مسلمانی سابقه درخشانی دارند.
دلیل انتخاب افرادی با این ویژگیها آن است که "اخلاق آنان گرامیتر، و آبرویشان محفوظتر و طمعورزیشان کمتر، و آیندهنگری آنان بیشتر است.">
[24]
در انتخاب نویسندگان و منشیان امور اداری نیز معیارهایی را برشمرده از جمله اینکه: صالح باشند، روحیه تجاوزگری و سرکشی نداشته باشند، گستاخ و پردهدر نباشند، در انجام وظایف محوله کوتاهی نکنند، فراموشکار نباشند، در تنظیم قرارداد سستی نورزند، منزلت و قدر خود را بشناسند، امانتدار باشند، آثاری نیکو در میان مردم به جا گذاشته باشند، و برای زمامداران قبلی چگونه خدمت کردهاند.
[25]
در انتخاب فرماندهان نظامی نیز به دلیل اهمیت سپاه در جامعه اسلامی بر رعایت معیارهایی تأکید نموده که موارد زیر از آن جمله است:
خیرخواه، پاکدامن، شکیبا، صبور، عذرپذیر، رحیم بر ناتوان، شدید بر اقویا، عدم تجاوز هنگام شدت عمل، عدم سستی هنگام ناتوانی، اصالت خانوادگی، پارسایی خانواده، سوابق نیکو، دلاوری و سلحشوری و بخشندگی، شخصیت متین و موجه، مهربان، یاریگر سربازان، و...
"برای فرماندهی سپاه کسی را برگزین که خیرخواهی او برای خدا و پیامبر (ص) و امام تو بیشتر، و دامن او پاکتر، شکیبایی او برتر باشد، از کسانی که دیر به خشم آید، و عذرپذیرتر باشد، و بر ناتوان رحمت آورد، و با قدرتمندان، با قدرت برخورد کند، درشتی او را به تجاوز نکشاند، و ناتوانی او را از حرکت باز ندارد. سپس در نظامیان با خانوادههای ریشهدار، دارای شخصیت حساب شده، خاندانی پارسا، دارای سوابقی نیکو و درخشان، که دلاور و سلحشور وبخشنده و بلندنظرند، روابط نزدیک برقرار کن... برگزیدهترین فرماندهان سپاه تو، کسی باشد که از همه بیشتر به سربازان کمک رساند، و از امکانات مالی خود بیشتر در اختیارشان گذارد...">
[26]
در یکی از مانورهای نظامی، وقتی میان دو تن از فرماندهان لشکر، زیاد بننصر و شریح
|157|
بنهانی، اختلاف بالا گرفت، امیرالمؤمنین (ع) مالک اشتر را به سِمَت فرمانده کل برگزید و به سوی آنان فرستاد. دلایل انتخاب مالک را به فرماندهی، عدم سستی و سهلانگاری، عدم لغزش، عدم افراط و تفریط در رفتار ذکر نموده است.
[27]
از دیگر مناصب حکومتی که امام علی (ع) در باره دارنده آن معیارهایی را توصیه نموده، قضاوت است. قضاوت عادلانه و داوری به حق از اموری است که در برقراری امنیت عمومی و فراهم نمودن رضایت مردم مؤثر است. این امر منوط است به انتخاب قاضیانی شایسته که از روی حق داوری نموده و از مسیر انصاف و عدالت خارج نشوند. به لحاظ اهمیت قضاوت در جامعه، حضرت هم در انتخاب قاضیان معیارهایی را توصیه کرده و هم پس از گماشته شدن به این منصب، سفارشهای لازم را در باره آنان نموده تا به ظلم و ستم وارد نشده و دنیاطلبی بر آنان مسلط نگردد. معیارهایی که در انتخاب قاضی توصیه نموده عبارتند از:
1- برترین فرد در علم قضا،
2- پرحوصله و صبور،
3- اشتباهپذیر،
4- اهل بررسی و تحقیق،
5- دارای مناعت طبع،
6- محتاط در شبهات،
7- خستگیناپذیر،
8- پیگیر،
9- شکیبا.
|158|
10- قاطع در فصل خصومت،
11ـ استحکام اراده و ثبات رأی (که در اثر مدح و ستایش، وسوسه نشود و با تملق دیگران منحرف نگردد).
آنگاه سفارش مینماید:
"پس از انتخاب قاضی، هرچه بیشتر در قضاوتهای او بیندیش و آنقدر به او ببخش که نیازهای او برطرف گردد و به مردم نیازمند نباشد، و از نظر مقام و منزلت آنقدر او را گرامی دار که نزدیکان تو، به نفوذ در او طمع نکنند، تا از توطئه آنان در نزد تو در امان باشد.">
[28]
حضرت برای سالم ماندن کارمندان پس از انتخاب و مصون ماندن دستگاه اداری کشور از انحراف، مواردی را توصیه نموده که رعایت آنها در سالمسازی نظام مدیریت کشور مؤثراست:
1- بررسی رفتار و عملکرد کارگزاران،
2- گماشتن عیون راستگو و اهل وفا برای نظارت بر اعمال آنان.
این بررسی و نظارت سبب میشود که آنها امانتدار و با مردم مهربان باشند.
3- پرداخت حقوق کافی به آنان، زیرا موجب بینیازی و اصلاح آنان میگردد، در نتیجه به اموال بیت المال دست نمیزنند و در امانات خیانت نمیکنند.
4- مجازات و توبیخ شدید کسانی که خیانت ورزند.
[29]
2-1. توصیهها و دستورالعملها
یکی از اقدامات حضرت علی (ع) نسبت به کارگزاران خود، ارائه توصیهها و رهنمودهای لازم به آنان است تا با انجام نیکوتر مسؤولیت خود، رضایت عمومی مردم تأمین گردد و از ناحیه این کارگزاران بر مردم ظلم و ستم روا نگردد. او به طرق مختلف، با گماشتن عیون، کسب اخبار و اطلاعات، بر اعمال و رفتار کارگزاران خود نظارت میکرد و از کوچکترین خطای آنان، اغماض نمیکرد. در نامههای متعددی، کارگزاران خود را در امر مهربانی نمودن و برخورد نیکو داشتن با مردم سفارش میکند و نیز آنان را از برخورد خشنو نادرست و ظلم و ستم با مردم و خیانت و دزدی در بیت المال و داراییانسانهابرحذر میدارد. حتی کسانی را که ذرهای در امور بیت المال مسلمانان تخطی کرده، یاکار ناشایست انجام دادهاند توبیخ میکند، گاهی آنها را عزل و برای محاکمه نزد خود فرامیخواند.
|159|
1-2-1. فرمانداران
امام (ع) در نامهای به محمد بنابیبکر، هنگامی که او را در آغاز سال 37 هجری به سوی مصر فرستاد، سفارشهایی در باره اخلاق اجتماعی و رفتار با مردم نموده، به ویژه او را به فروتنی، نرمخویی و مهربانی، گشادهرویی و خوشرویی، رفتار مبنی بر مساوات با مردم توصیه نموده است. سپس خطاب به او در برابر انتخابش به سرپرستی لشکر بزرگ مصر، بر رعایت اصولی تذکر میدهد، از جمله:
1- مخالفت با خواستهها و تمنّیات دل،
2- دفاع از دین،
3- به خشم نیاوردن خدا به خاطر رضایت دیگران،
4- برپای داشتن نماز اول وقت.
[30]
به فرماندار خود در شهر مکه، قُثَم بنعباس، رهنمود میدهد که "در بامداد و شامگاه در یک مجلس عمومی با مردم بنشین، آنان که پرسشهای دینی دارند با فتواها آشنایشان بگردان، و ناآگاه را آموزش ده، و با دانشمندان به گفتگو بپرداز، جز زبانت چیز دیگری پیامرسانت با مردم، و جز چهرهات دربانی وجود نداشته باشد، و هیچ نیازمندی را از دیدارخود محروم مگردان زیرا اگر در آغاز از درگاه تو رانده شود، گرچه در پایان حاجت او برآورده شود دیگر تو را نستاید. در مصرف اموال عمومی که در دست تو جمع شده است اندیشه کن، و آن را به عیالمندان و گرسنگان پیرامونت ببخش، و به مستمندان و نیازمندانی که سخت به کمک مالی تو احتیاج دارند برسان، و مازاد را نزد ما بفرست تا در میان مردم نیازمندی که در این سامان هستند تقسیم گردد.">
[31]
در نامهای دیگر به یکی از کارگزاران خود در سال 38 هجری، مسؤولیتهای فرمانداری و اخلاق اجتماعی را که برای یک حاکم در قلمرو اسلامی ضروری بوده است، بیان میکند. این رهنمودها همه برای تأمین امنیت مردم، سلامت جامعه اسلامی، جلوگیری از انحراف کارگزاران و ... ارائه شده است:
1- حفظ مرزهای کشور اسلامی،
2- یاری دین،
3- توأم ساختن شدت با مدارا در رفتار اجتماعی،
4- تواضع در برابر مردم.
|160|
5- گشادهرویی و فروتنی با مردم،
6- تفاوت نگذاشتن در برخورد با مردم (رعایت مساوات با انسانها).
[32]
و در نامهای به عبداللَّه بنعباس، هنگامی که او را در سال 36 هجری به فرمانداری بصره منصوب نمود، در اخلاق فرماندهی، مواردی چون گشاده رویی با مردم هنگام دیدار و در مجالس رسمی و در مقام داوری، و پرهیز از خشم را به او توصیه مینماید
[33] و در نامهای دیگر به همین کارگزار، او را به مدارا و رفتار نیک با مردم قبایل و زدودن وحشت از دلهای آنان سفارش میکند.
[34]
حضرت در سخنی دیگر، در اخلاق کارگزارانحکومتی، موارد زیر را مطرح نموده است:
1 اهتمام به قرآن و عمل به احکام آن؛
2 عبرتگیری از حوادث تاریخ؛
3 توجه به خدا و معاد؛
4 سخن گفتن به حق؛
5 پرهیز از کاری که مسلمانان را ناخوشایند است؛
6 عدم ارتکاب خلاف در پنهانی؛
7 فرو خوردن خشم؛
8 بخشش هنگام قدرت؛
9 فروتنی هنگام خشم؛
10 مدارا در حکومت؛
11 نیکو داشتن نعمتهای خداوند؛
12 تباه نکردن نعمتهای موجود؛
13 فظ آبرو؛
14 راز نگهداری (بازگو نکردن همه شنیدهها)؛
15 پرهیز از دوستی با بیخردان و خلافکاران؛
16 پرهیز از گروههای غافل، ستمگر و باطل؛
17 پرهیز از حضور و نشستن در مکانهای بدسابقه و محل فتنهها؛
18 برحذر بودن از همنشینی با فاسقان؛
19 گرامی داشتن خدا و اطاعت از او؛.
|161|
20 دوست داشتن دوستان خدا؛
21 توجه به افراد ضعیف؛
22 مدارا با نفس در واداشتن به عبادت (عدم تحمیل و اکراه بر آن).
[35]
یکی از برنامه های اصلاحی حضرت علی (ع) در دوره زمامداری، گماشتن نیروهای شایسته، کارآمد و صالح در مصادر امور حکومت بود. زیرا استقرار و دوام حکومت به ویژه با شاخصههای دینداری و عدالت، بدون کارگزاران شایسته عملی نخواهد بود. از اینرو، یکی از مقولههای مهم و مورد توجه جدی امام علی (ع)، کارگزاران حکومت بود. چگونگی گزینش و انتخاب این نیروها در مناصب گوناگون سیاسی، نظامی، مالی،قضایی و اداری، آشنا نمودن آنان با دستورالعملهای مدیریتی، شیوه زمامداری و رفتار با مردم، و نظارت بر عملکرد و مدیریت آنان به منظور حسن اجرای امور که به تأمین امنیت جامعه، رضایت عمومی مردم، استحکام و ثبات حکومت منجر گردد، از مسایلی است که امام (ع) بدانها پرداخته است. حضرت (ع) با این مبانی نظری سعی داشت تا مدلی از نظام مدیریت اسلامی را در زمان خویش اجرا نماید و برای آینده مسلمانان نیز معیارهای لازم و اصول کلی را ارائه دهد. در این مقاله کوشش میشود تا برنامههای اصلاحی امام علی (ع) در باره کارگزاران حکومت، به ویژه مواردی چون معیارهایانتخاب، توصیهها و رهنمودهای مدیریتی، و سیاستهای نظارتی و مراقبتی ایشان تحلیل و تبیین گردد. |148|
1. برنامه اصلاحی امام علی (ع)
1-1. معیارهای انتخاب کارگزاران
2-1. توصیهها و دستورالعملها
1-2-1. فرمانداران
2-2-1. مأموران مالی
3-2-1. فرماندهان نظامی
حق نظامیان بر رهبری:
و حق رهبری بر نظامیان:
3-1. سیاستهای نظارتی
نتیجه
یکی از اصول مهم اندیشه حضرت علی (ع)، لزوم استقرار حکومت برای انتظام امور مردم و سامان یافتن نظام اجتماعی است. زیرا برقراری امنیت داخلی، توازن اجتماعی و نظم،وصول بودجه عمومی، جلوگیری از هرج و مرج و دفع فساد، جنگیدن با دشمنان ومتجاوزان، فعالیت دستگاه قضایی و اجرای احکام و مقررات قانونی، از اموری است کهجز با تشکیل حکومت میسر نخواهد گشت و در سخنان امام علی (ع) به این مهم اشاره شده است.
ایشان هنگامی که سخن خوارج را که میگفتند: "لا حُکْمَاِلّا للَّه"، شنید، فرمود:
"سخن خوارج سخن حقی است که از آن اراده باطل میشود ... مردم چارهای ندارند جز اینکه زمامداری داشته باشند، چه نیکوکار یا بدکار. مؤمن در امارت و حکومت او (حاکم نیکوکار) به طاعت مشغول است، و کافر بهره خود را مییابد، و با قدرت او، بودجه عمومی جمعآوری و با دشمن پیکار شود، امنیت راهها تضمین گردد و حق ضعیف از قوی گرفته شود تا خوبان براحتی زندگی کنند و مردم از شرّ فاجران آسوده گردند.">[2]
مواردی که در سخن حضرت آمده از ضروریترین نیازهای هر اجتماعی است که باید به وسیله نظام حکومت برآورده شود. بنابراین، نیاز به حکومت، از بدیهیترین اموری استکهعقل فطری بدان حکم میکند. این امر، به گروهی از انسانها یا زمانی خاص بستگی ندارد،بلکه در همه زمانها نیاز به زمامدار و تشکیلاتی که جامعه را اداره نماید، وجود داشته است و دارد.
اما حکومت مورد نظر امام علی (ع) از سه شاخصه مهم "دینداری"، "عدالت" و "مردمداری" برخوردار است. تحقق عینی و عملی این شاخصهها در جامعه، به وجودزمامداران و کارگزاران صالح و شایسته بستگی دارد. اگر رهبر و پیشوای جامعه در صراط حق بود و بر معیارهای دینی رفتار کرد، یعنی مبانی نظری و فعل سیاسی او منطبق با اصول شریعت و احکام دین بود، و کارگزاران او در مسؤولیتهای گوناگون از صلاحیت اعتقادی و عملی لازم و رفتار شایسته با مردم برخوردار بودند، و مردم نیز با نصایح و ارشادات او، به وظایف و تکالیف خود در برابر زمامداران و مدیران رفتار نمودند، سلامت جامعه در یک توازن اجتماعی و هماهنگی ارکان مختلف، تأمین خواهد شد.
از آنجا که امام علی (ع) به عدالت اجتماعی در حکومت اهتمام جدی داشت، یکی از راهکارهای عملی تحقق آن را، گزینش کارگزاران و مدیران شایسته در امور میدانست.|149|
علاوه بر صلاحیت و شایستگی زمامدار و پیشوای اصلی جامعه، کارگزاران و عاملان او درمناصب گوناگون نیز باید از شایستگی لازم برخوردار باشند. از اینرو، آن حضرت که قبل از تصدی خلافت مسلمانان، نسبت به کارگزاران ناصالح در رأس امور ناخرسند بود و به ویژه خلیفه عثمان را از خطرات و سوء رفتار عاملانش اندرز میداد، آنگاه که امر پیشوایی مردم را بر عهده گرفت، یکی از برنامههای اصلاحیاش، برکناری والیان فاسد و گماشتن نیروهای شایسته، مطمئن و باتقوا به جای آنها بود.
او علاوه بر اینکه در انتخاب کارگزاران از جنبه صلاحیتی و مدیریتی حساسیت نشان میداد، نظارت خاصی را نیز بر اعمال آنها، در زمانی که متصدی امور بودند، به کار میبست. به تخلفات آنها به سرعت رسیدگی مینمود و ایشان را نسبت به عملکرد نادرست بازخواست، سرزنش و توبیخ میکرد. قبل از اعزام والیان به شهرها، در باره چگونگی رفتار و سلوک آنها با مردم و مشی والیگری، سفارشها و توصیههای لازم را به ایشان مینمود و در نامههایی که به عاملان خود مینگاشت آیین مدیریت اسلامی را برای آنها تبیین میکرد.
نمونه مفصل این دستورالعمل در نامه پنجاه و سوم نهجالبلاغه معروف به "عهدنامه مالک اشتر" آمده که منشوری است از شیوه حکومتداری امیرالمؤمنین و روح این فرمان بر اساس "عدالت اسلامی" قرار دارد. بیش از سی نامه از هفتاد و نه نامه حضرت امیر در نهجالبلاغه به کارگزارانی نوشته شده که از جانب او در شهرهای مختلف به کار گماشته شده بودند، از قبیل فرمانداران، مرزداران، فرماندهان سپاه، مأموران خراج و زکات و سایر کارگزاران.
با ملاحظه متن نامهها، به خوبی میتوان دریافت که ایشان چگونه به امور مردم و امنیت آنها اهتمام داشته و از اینکه عاملان او در حوزه اختیار خود مرتکب خطا وانحرافشوند نگرانی داشته است. زیرا از نظر وی، "بزرگترین خیانت، خیانت به امت است">[3]
و همت آن امام بر آن بود تا مردم در حکومت او از ناحیه کارگزاران و مسؤولان امور در امنیت به سر ببرند.
امام علی (ع) در الگوی مدیریتی خود، چند اصل مهم را رعایت مینموده است:
1- انتخاب کارگزاران و مدیران حکومت بر اساس معیارهای صلاحیتی و ارزشی
2- اصل قرار دادن لیاقتها، شایستگیها و تواناییها در واگذاری مسؤولیت به کارگزاران و عدم دخالت روابط شخصی و خویشاوندگرایی (نفی دودمانگرایی و اشرافیتسالاری).
|150|
3- برخورداری از دستورالعمل جامع مدیریتی (داشتن پشتوانه نظری و معرفتی مدیریت و حکومت)
4- تبیین وظایف و تکالیف رهبری، کارگزاران و مردم نسبت به یکدیگر
5- اهتمام به انطباق قول با عمل در رفتار خود به منظور تأثیرگذاری فرامین بر عاملان حکومت و مردم (هماهنگی مبانی اندیشهای با فعل سیاسی)
6- ارائه توصیهها و رهنمودهای لازم به کارگزاران حکومتی هنگام پذیرش مسؤولیت
7- نظارت و مواظبت دقیق بر رفتار و عملکرد مدیران، حتی شیوه زندگی آنان
8- سیاست تشویق و توبیخ عاملان حکومت به منظور اجرای عدالت و جلوگیری از بروز انحراف و ظلم و ستم در جامعه.
با دقت در سخنان ارزشمند ایشان میتوان به تبیین این اصول، به ویژه معیارهای انتخاب کارگزاران حکومت، دستورالعملها و توصیهها در رفتار و اخلاق اجتماعی کارگزاران با مردم، سیاستهای نظارتی بر عملکرد و شیوه مدیریت کارگزاران، پرداخت.
1. برنامه اصلاحی امام علی (ع)
جامعه زمان حضرت علی (ع) به آسیبهای گوناگونی دچار گشته بود. این آسیبها هم در مبانی اعتقادی و اندیشهای مردم و نوع نگرش آنان به دین و دنیا پدید آمده بود و هم در مبانی اخلاقی و رفتاری و خصلتهای روحی و روانی آنان خود را نمایانده بود.
در آن جامعه، فساد و بدعت آشکار شده بود، مردم از سنّت پیامبر اسلام (ص) و اهداف اودور افتاده بودند. تبعیض نژادی و قومگرایی و عصبیتهای جاهلی در حکومت اسلامی رخ نموده بود. فساد مالی رایج و بیت المال مسلمانان به سادگی به یغما میرفت. والیان ناشایست در شهرهای اسلامی به ظلم و ستم و زراندوزی رو آورده و بر امور مردم مستولی شده بودند. این همه، و نگرانی از آینده دین اسلام و سرنوشت مسلمانان، از عواملی بود که امام علی (ع) را به فکر چاره انداخت.
از نگرانیهای عمده ایشان، پیدایش انحراف در حکومت اسلامی و دور شدن آن از مسیر عدالت، دینگریزی جامعه و حاکمان و رغبت آنان به دنیازدگی و غفلت از قوانین و تعالیم اسلامی بود. او نمیتوانست نسبت به اوضاع و احوال سیاسی، اخلاقی و اعتقادی امت مسلمان بیتفاوت بماند. از اینرو، زمانی که از خلافت ظاهری برکنار بود نگران وضع اسلام|151|
و مسلمانان بود و آنگاه که زمام امور را به دست گرفت نیز نگران آینده آنان بود و به مردم هشدارهای لازم را میداد؛ به ویژه آنان را از تسلط بنیامیه و انحرافات آنها و آینده نابسامانی که گریبانگیرشان خواهد شد، آگاهی میداد.
آشفتگی اوضاع و تغییر اخلاق و حالات مردم و سرگرمی آنها به دنیا که بخشی از آن به حاکمیتهای نادرست و عدم اجرای قوانین اسلامی در جامعه و کارگزاران ناصالح مربوط میشد بارها در سخنان حضرت بازگو شده است.[4]
آن حضرت، پس از اینکه به خلافت رسید، با شناختی که از انحرافات جامعه زمان خود داشت به اصلاح آن همت گماشت تا اساس حکومت و مدیریت جامعه بر مبانی دین استوار گردد و با استقرار حکومت دینی،عدالت اسلامی تحقق یافته و مردم در مسیر زندگی شایسته انسانی و در راه کمال حقیقی قرارگیرند.
او دریافت که جامعه نیازمند اصلاحات اساسی است. میبایست تبعیضهای ناروا و ظالمانه از جامعه زدوده شود، اموال به تاراج رفته از بیت المال و بخششهای نابجای دیگرانمتوقف شده یا بازپس گردانده شود و میان صاحبان اصلی به مساوات تقسیم گردد. والیان فاسد از مصادر امور برکنار شده و به جای آنان، عناصر صالح، باتقوا و شایسته، زمامداری جامعه اسلامی را بر عهده گیرند. ظلم و ستم از جامعه رخت بربندد و به جای آن عدالت و اخوت اسلامی حکمفرما شود.
امام علی (ع) برنامه اصلاحی خود را در ابعاد سیاسی، اقتصادی و مالی، حقوقی و اخلاقی از همان بدو زمامداری خویش اعلام نمود و بر تحقق آنها تأکید ورزید. اگرچه مطمئن بود که این اصلاحات در جامعهای که به همین نابسامانیها عادت یافته، مشکلاتی را به بار خواهد آورد و یقیناً کسانی که منافعشان به خطر میافتاد در برابر آن واکنش نشان داده و کارشکنی نمایند. به دلیل همین آیندهنگری بود که ابتدا از پذیرش بیعت آنان خودداری نمود و این مسأله را در سخنان متعددی مطرح کرده است.[5]
"مرا واگذارید و دیگری را به دست آرید، زیرا ما به استقبال حوادث و اموری میرویم که رنگارنگ و فتنهآمیز است و چهرههای گوناگون دارد و دلها بر این بیعت ثابت و عقلها بر این پیمان استوار نمیماند، چهره افق حقیقت را ابرهای تیره فساد گرفته، و راه مستقیم حق ناشناخته مانده. آگاه باشید اگر دعوت شما را بپذیرم، بر اساس آنچه که میدانم با شما رفتار میکنم و به گفتار این و آن، و سرزنش سرزنشکنندگان گوش فرا نمیدهم. اگر مرا رها کنید چون یکی از شما هستم که شاید شنواتر و مطیعتر از شما نسبت به رییس حکومت باشم، در حالی که من وزیر و مشاورتان باشم بهتر است که امیر و رهبر شما گردم.">[6]|152|
بدون تردید، ایجاد اصلاحات در جامعه و برپا داشتن عدالت و تحقق حکومت دینی مبتنی بر سیره و سنّت نبوی و علوی، نیازمند وجود یاران و کارگزاران مخلص، زیرک، کاردان، شجاع و فداکار بود که با بینش درست نسبت به تعالیم اسلام و شناخت نسبت به امام خود، مطیع فرمانهای او بوده، به دستوراتش عمل کنند، در جنگها سستی نورزند و به دشمن پشت نکنند و در امور مردم صادقانه کوشش نمایند. در حالی که پیروان نادان،عافیتجو و دنیاطلب، کجفهم و سهلانگار که نه شجاعت جنگ و جهاد در مقابل دشمن را داشتند و نه اعتقاد و شناخت عمیق از دین، یکی از مشکلات امام علی (ع) و از موانع برنامههای اصلاحی او بود.[7]
راز عدم همراهی مردم با برنامههای حضرت، در تباین اهداف آنان قرار داشت. اهداف امام، بلند و متعالی و معطوف به کمال انسانی بود و خواستههای یاران همان بهره جستن از تمتعات مادی و دنیوی بود. لذا افراد دونهمت از یاری و همراهی مردی که همت بلند و والا داشت باز میماندند.
[8]
اهداف او، برپا داشتن عدل، راست گردانیدن حق، دفاع از دین، اصلاح امور شهرهای اسلام، امنیت مردم محروم و تحت ستم بود.[9]
رسیدگی به مردم و آسایش و امنیت آنان از دغدغههای حکومتی حضرت علی (ع) بوده است. فقر و ضعف عمومی مردم و مشکلات و رنجهای آنان، حضرت را میآزرد به گونهای که شکوه میکرد چگونه من راحت بخوابم و دلخوش باشم که امیر مردم هستم در حالی که شاید در حجاز و یمامه و اطراف، افرادی باشند که گرسنه یا تشنه به سر برند.[10]
او در شیوه زمامداری معتقد بود:
"اِنَّ اللَّهَ تَعالی فَرَضَ عَلی اَئِمَّة ِالْحَقِّاَنْ یُقَدِّرُوا اَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَة ِالنَّاس ِ...؛
[11] خدای تعالی به پیشوایان حق واجب گردانیده که خود را با مردم تنگدست برابر نهند تا اینکه فقیر و تنگدست را پریشانیاش فشار نیاورده نگران نسازد.">
خود او در سادهزیستی و قناعت و برابر قرار دادن زندگی خویش با مستمندان جامعه چنان بود که فرموده است:
"سوگند به خدا بر این جبّه خود چندان پینه دوختم تا اینکه از دوزنده آن شرمنده شدم و گویندهای به من گفت: آیا آن را از خود دور نمیکنی؟">[12]
و در وصف بیزاری خود از ظلم و ستم میفرماید:
"سوگند به خدا اگر تمام شب را بر روی خارهای سعدان به سر ببرم و یا با غل و زنجیر به این سو و آن سو کشیده شوم، خوشتر دارم تا خدا و پیامبرش را در روز قیامت، در حالی ملاقات کنم که به بعضی از بندگان ستم، و چیزی از اموال عمومی را غصب کرده باشم.">|153|
خوشبخت ترین آدم!
پادشاهی پس از اینکه بیمار شد گفت:
«نصف قلمرو پادشاهی ام را به کسی می دهم که
بتواند مرا معالجه کند»
تمام آدم های دانا دور هم جمع شدند
تا ببیند چطور می شود شاه را معالجه کرد،
اما هیچ یک ندانست.
تنها یکی از مردان دانا گفت :
که فکر می کند می تواند شاه را معالجه کند،
اگر یک آدم خوشبخت را پیدا کنید،
پیراهنش را بردارید و تن شاه کنید،
شاه معالجه می شود.
شاه پیک هایش را برای پیدا کردن یک آدم خوشبخت فرستاد.
آن ها در سرتاسر مملکت سفر کردند
ولی نتوانستند آدم خوشبختی پیدا کنند.
حتی یک نفر پیدا نشد که کاملا راضی باشد.
آن که ثروت داشت، بیمار بود.
آن که سالم بود در فقر دست و پا می زد،
یا اگر سالم و ثروتمند بود زن و زندگی بدی داشت.
یا اگر فرزندی داشت، فرزندانش بد بودند.
خلاصه
هر آدمی چیزی داشت که از آن گله و شکایت کند.
آخرهای یک شب،
پسر شاه از کنار کلبه ای محقر و فقیرانه رد می شد
که شنید یک نفر دارد چیزهایی می گوید.
« شکر خدا که کارم را تمام کرده ام.
سیر و پر غذا خورده ام
و می توانم دراز بکشم و بخوابم!
چه چیز دیگری می توانم بخواهم؟»
پسر شاه خوشحال شد
و دستور داد که پیراهن مرد را بگیرند
و پیش شاه بیاورند و به مرد هم هر چقدر بخواهد بدهند.
پیک ها برای بیرون آوردن پیراهن مرد توی کلبه رفتند،
اما مرد خوشبخت آن قدر فقیر بود که پیراهن نداشت!!!.
دو چیز خیلی سرو صدا می کند:
یک خرده پول
و
دیگری خرده معلومات
آلبرت انشتین
در خودشناسی
بیرحمانه
با خودتان صادق باشید.