ادامه مطلب....
در فرمان حضرت علی (ع) به مالک اشتر که منشوری است مشتمل بر آداب مملکتداری و شیوه حکمرانی و مدیریت نظام اسلامی، از ابعاد مختلفی که یک حکمران میبایست در قلمرو تحت اداره و فرمانرواییاش عمل نماید، سخن به میان آمده است. ایشان در باره رفتارسیاسی و شیوه سلوک حاکم با مردم و معیارهای انتخاب مشاوران و وزیران و دیگر نیروهای انسانی برای همکاری و مشورت و اداره امور، حتی دوستی و مصاحبت با افراد، نکات ارزندهای را مطرح نموده است.
ابتدا در ویژگیهای شخصی، مالک را بر انجام یا نهی از اموری دستور میدهد، سپس به نحوه ارتباط با مردم و اقشار مختلف اجتماعی، و رعایت معیارها در انتخاب عوامل انسانی میپردازد و هشدارهای لازم را در صفاتی که زمامدار نباید داشته باشد به او میدهد. اصلاح کار مردم، آبادانی شهرها، نبرد با دشمنان، جمعآوری خراج، مسؤولیتهایی است که بر عهده یک کارگزار گذاشته شده است.
در ضرورت خودسازی، نکات زیر را یادآوری کرده است:
خداترسی و اطاعت از او، پیروی واجبات و سنّتهای الهی، ضایع نساختن دستورات الهی، یاری نمودن خدا به تمام وجود، باز داشتن نفس از هواها و آرزوها و سرکشی، اعمال صالح، مهار کردن هوای نفس، اجتناب از محرمات.
آنگاه در اخلاق اجتماعی و روش برخورد با مردم، موارد زیر را توصیه نموده است:
1 مهربانی و دوستی با مردم؛
2 عفو و بخشش بر خطاهای احتمالی آنان؛
3 عدم سختگیری و کیفر دادن مردم؛
4 مهار کردن خشم و خشونت؛
5 عدم تکبر و خودبزرگبینی در رفتار با مردم؛
6 پرهیز از غرور و خودپسندی؛
7 رعایت انصاف با مردم و خویشان و نزدیکان؛.
|162|
8 حقگرایی و عدالتخواهی و مردمگرایی؛
9 عدم تکیهبر خواص به بهای خشم عمومی مردم؛
10 دور ساختن عیبجویان از خود؛
11 پوشانیدن بدیها و زشتیها؛
12 رفع دشمنیها و کینهها؛
13 عدم تصدیق سخنچین؛
14 پیوند با پرهیزکاران و راستگویان؛
15 فضیلت دادن نیکوکار بر بدکار؛
16 نیکوکاری به مردم برای جلب اعتماد آنان؛
17 تخفیف مالیات؛
18 عدم اجبار مردم به کاری که دوست ندارند؛
19 حفظ آداب و سنتهای پسندیده جامعه؛
20 بدعت نگذاشتن آداب زیانآور؛
21 گفتگو و مباحثه با دانشمندان و حکیمان که مایه آبادانی و اصلاح شهرها و برقراری نظم و قانون خواهد بود؛
22 رسیدگی به امور محرومان و مستضعفان جامعه؛
23 فاصله نگرفتن از مردم (حضور در جمع مردم)؛
24 امتیاز ویژه ندادن به خویشان و نزدیکان، و موارد متعدد دیگر ...
اما هشدارهایی نیز در برخی زمینهها داده است. مانند پرهیز از خونریزی ناحق، پرهیز ازخودپسندی و خودستایی، پرهیز از منّتگذاری بر مردم و خلف وعده، پرهیز از شتابزدگی و سستی در کارها، برحذر بودن از امتیازخواهی، و اثرات ناگوار هر کدام از این صفات ناپسند را هم ذکر کرده است.
[36]
به دلیل توجه خاص آن حضرت به محرومان و مستضعفان، در میان اقشار مختلف اجتماعی، بر این قشر تأکید ویژهای نموده و کارگزاران را به رعایت حقوق و حل مشکلات آنها دستور داده است:
"خدا را، خدا را! در خصوص طبقات پایین و محروم جامعه، که هیچ چارهای ندارند (و عبارتند)از زمینگیران، نیازمندان، گرفتاران، دردمندان... پس برای خدا پاسدار حقی باش که خداوند
|163|
برای این طبقه معین فرموده است: بخشی از بیت المال، و بخشی از غلههای زمینهای غنیمتی اسلام را در هر شهری به طبقات پایین اختصاص ده، زیرا برای دورترین مسلمانان همانند نزدیکترین آنان سهمی مساوی وجود دارد و تو مسؤول رعایت آن میباشی. مبادا سرمستی حکومت، تو را از رسیدگی به آنان باز دارد، که هرگز انجام کارهای فراوان و مهم عذری برای ترک مسؤولیتهای کوچکتر نخواهد بود. همواره در فکر مشکلات آنان باش، و از آنان روی برمگردان، به ویژه امور کسانی را از آنان بیشتر رسیدگی کن که از کوچکی به چشم نمیآیند و دیگران آنان را کوچک میشمارند و کمتر به تو دسترسی دارند... در رفع مشکلاتشان به گونهای عمل کن که در پیشگاه خدا عذری داشته باشی، زیرا این گروه در میان رعیت بیشتر از دیگران به عدالت نیازمندند و حق آنان را به گونهای بپرداز که در نزد خدا معذور باشی. از یتیمان خردسال، و پیران سالخورده که راه چارهای ندارند و دست نیازبرنمیدارند، پیوسته دلجویی کن که مسؤولیتی سنگین بر دوش زمامداران است... پس بخشی از وقت خود را به کسانی اختصاص ده که به تو نیاز دارند، تا شخصاً به امور آنان رسیدگی کنی، و در مجلس عمومی با آنان بنشین و در برابر خدایی که تو را آفریده فروتن باش، و سربازان و یاران و نگهبانان خود را از سر ِراهشان دور کن تا سخنگوی آنان بدون اضطراب در سخن گفتن با تو گفتگو کند.">
[37]
2-2-1. مأموران مالی
یکی از دغدغهها و حساسیتهای خاص حضرت علی (ع) نسبت به کارگزاران بیت المال و مأموران جمعآوری خراج و زکات بود که با امور مالی مردم سر و کار داشتند. زیرا در این مسؤولیت، احتمال سختگیری بر مردم برای وصول مالیات، روا داشتن ستم و اجحاف، گاهی نیز خیانت و تخلف در امانت وجود داشت. از اینرو، ایشان در نامههای متعدد، ضمن هشدار به مأموران خود، دستور العمل کلی را در شیوه برخورد با مردم و جمعآوری مالیات بیان نموده و آنان را از رفتار غیر انسانی و دون شأن یک کارگزار اسلامی برحذر داشته است.
از دیدگاه امام (ع)، حاکم اسلامی در قلمرو خود باید مالیات و بیت المال را به گونهای وارسی کند که صلاح مالیاتدهندگان باشد، زیرا بهبودی مالیات و مالیاتدهندگان، عامل اصلاح امور دیگر اقشار جامعه میباشد و تا امور مالیات دهندگان اصلاح نشود کار دیگران نیز سامان نخواهد گرفت زیرا همه مردم نانخور مالیات و مالیاتدهندگانند.
باید تلاش حاکم در آبادانی زمین بیشتر از جمعآوری خراج باشد زیرا خراج جز با آبادانی فراهم نمیگردد، و آن کس که بخواهد خراج را بدون آبادانی مزارع به دست آورد، شهرها را خراب، و بندگان خدا را نابود، و حکومتش جز اندک مدتی دوام نیاورد.
وی سفارش میکند که اگر مردم شکایت کردند از سنگینی مالیات یا دچار شدن به آفات و
|164|
حوادث مختلف، در گرفتن مالیات به میزانی تخفیف ده تا امورشان سامان گیرد. زیرا با این عمل، و مهربانی با مردم و گسترش عدالت در بین آنان، خشنودی آنها حاصل شده واطمینانمردم به سوی زمامدار جلب خواهد شد. آنگاه اگر در آینده کاری پیش آید و به عهده آنها گذاشته شود با شادمانی خواهند پذیرفت، زیرا عمران و آبادی، قدرت تحمل مردم را زیاد میکند.
[38]
در نامه پنجاه و یکم که به کارگزاران بیت المال نوشته شده، در اخلاق اجتماعی آنان، موارد زیرا را توصیه نموده است:
1 رعایت انصاف در روابط با مردم؛
2 شکیبایی در برآورده ساختن نیازهای آنان؛
3 محروم ننمودن مردم از خواستههای مشروع؛
4 عدم فروش اموال مردم برای گرفتن مالیات؛
5 عدم توسل به خشونت و شکنجه برای وصول مالیات؛
6 دستدرازی نکردن به اموال مردم؛
7 پند و اندرز به نفس (خودسازی)؛
8 خوشرفتاری با سپاهیان؛
9 کمک به مردم فرودست؛
10 تقویت دین خدا؛
11 انجام واجبات الهی.
در نامهای دیگر، مواردی از اخلاق کارگزاران مالیاتی را به دارندگان این مسؤولیت یادآوری نموده است. در این نامه تصریح شده که یک مأمور امور مالی باید:
1 قول او با عملش تطابق داشته باشد، یعنی آشکار و پنهانش و گفتار و کردارش در تضادنباشد.
2 امانت الهی را بپردازد؛
3 عبادت را خالصانه انجام دهد؛
4 با مردم تندخو نباشد؛
5 به مردم دروغ نگوید؛.
7 به حقوق مردم وفادار باشد؛
8 امانتدار باشد.
[39]|165|
این همه تأکید بر رعایت حقوق مردم بدان سبب است که از دیدگاه ایشان "مردم برادران دینی، و یاریدهندگان در استخراج حقوق الهی میباشند.">
[40] وی سپس مأموران مالیاتی را به ادای وظیفه خود و عقوبت سنگین تخلف در امانت در پیشگاه خداوند توجه میدهد که مبادا از استیفای حقوق محرومان جامعه دریغ ورزند:
"بدان! برای تو در این زکاتی که جمع میکنی سهمی معیّن، و حقی روشن است و شریکانی از مستمندان و ضعیفان داری، همان گونه که ما حق تو را میدهیم، تو هم باید نسبت به حقوق آنان وفادار باشی، اگر چنین نکنی در روز رستاخیز بیش از همه دشمن داری، و وای بر کسی که در پیشگاه خدا، فقرا و مساکین، و درخواستکنندگان و آنان که از حقشان محرومند، و بدهکاران و ورشکستگان و در راه ماندگان، دشمن او باشند و از او شکایت کنند...">
[41]
از توصیههای مهم حضرت به متصدیان جمعآوری زکات و خراج، مهربانی و مدارا نمودن با مردم است که نشان میدهد ایشان در کارهای کوچک و بزرگ، پنهان و آشکار، عدل و درستی و انصاف را در نظر داشت و در پی اقامه حق در جامعه و رفاه حال و امنیت عمومی مردم بود. او هنگام اعزام مأمور جمعآوری مالیات، دستورالعملی بدین شرح در اختیار وی قرار میداد:
"با ترس از خدایی که یکتاست و همتایی ندارد حرکت کن. در سر ِراه، هیچ مسلمانی را نترسان،
|166|
یا با زور از زمین او نگذر، و افزونتر از حقوق الهی از او مگیر. هرگاه به آبادی رسیدی، در کنار آب فرود آی، و وارد خانه کسی مشو، سپس با آرامش و وقار به سوی آنان حرکت کن، تا در میانشان قرارگیری، به آنها سلام کن، و در سلام و تعارف و مهربانی کوتاهی نکن... آنگاه که وارد شدی مانند اشخاص سلطهگر و سختگیر رفتار نکن، حیوانی را رم مده و هراسانمکن، و دامدار را مرنجان. حیوانات را به دو دسته تقسیم کن و صاحبش را اجازه ده که خود انتخاب کند. پس از انتخاب اعتراض نکن. سپس باقیمانده را به دو دسته تقسیم کن و صاحبش را اجازه ده که خود انتخاب کند و بر انتخاب او خرده مگیر، به همین گونه رفتار کن تا باقیمانده، حق خداوند باشد. اگر دامدار از این تقسیم و انتخاب پشیمان است و از تو درخواست گزینش دوباره دارد، همراهی کن...".
[42]
3-2-1. فرماندهان نظامی
امام علی (ع) در اخلاق فرماندهی و مسؤولیتهای فرماندهان نظامی نیز نکاتی را متذکر شده تا به ظلم و ستم و قدرتطلبی آلوده نگردند و در نتیجه عدالت اجتماعی مورد نظر او از سوی این نیروها مخدوش نگردد. نظامیان به دلیل اینکه از قوه قهریه برخوردارند و وظیفه پاسداری از مرزهای کشور و تأمین امنیت مردم را بر عهده دارند، هم مسؤولیتشان خطیر است و هم احتمال تجاوز و سرکشی در میان آنها بیشتر میباشد. ضمن آنکه فرماندهان نظامی در برابر نیروهای زیر فرمان خود نیز وظایف و تکالیفی دارند.
از دیدگاه امام (ع)، نیروی نظامی یکی از ارکان مهم حکومت است که موجب برقراری نظم عمومی در جامعه، امنیت مردم، شکوه رهبران و عزت دین خواهد بود. در عهدنامه مالک اشتر، یکی از اقشار اجتماعی را که در رأس همه ذکر میکند نظامیان است. یکی از مسؤولیتهای مهم رهبران را نیز رسیدگی به امور نظامیان ذکر میکند تا آنها با خاطری آسوده از حدود و ثغور جامعه اسلامی دفاع کنند. ایشان در سخنان خود، توصیههای لازم را به فرماندهان نظامی به ویژه در برخورد با مردم و رعایت حقوق آنان، نموده است. از جمله این توصیهها، موارد زیر قابل ذکر است:
1 خدا ترسی،
2 بیمناکی از وسوسههای دنیا،
3 مواظبت بر نفس و خواهشهای آن،
4 کنترل خشم،
[43]
5 عدالت و رفتار با مردم.
|167|
6 عدم ارتکاب به ظلم و ستم،
7 پرهیز از ناپسندیها،
8 وادار ساختن نفس به انجام واجبات الهی،
9 تلاش در امور مردم به حد توان،
[44]
10 آزار نرساندن به مردم،
11 پرهیز از شرارت و تجاوز،
[45]
12 عدم تخطی از حدود خود،
13 عدم یا پافشاری در کاری که از مسؤولیت فرد خارج است.
[46]